Τρίτη 26 Ιουνίου 2012

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ



1 Η τοποθεσία του ναού :

     Ο ναός βρίσκεται στην αρχή της οδού Ολύμπου ,νότια της αφετηρίας της  οδού Αγίου Δημητρίου,  και σχετικά κοντά στην οδό Λαγκαδά. Ήταν χτισμένος κοντά στα δυτικά τείχη της Θεσσαλονίκης και νότια της κατεδαφισμένης Ληταίας Πύλης του δυτικού τοίχους της παλαιάς πόλης .

2 Η ίδρυση του ναού και ιστορικά στοιχεία:

   Ο ναός κτίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα μ.Χ  (μεταξύ 1312 και 1315) από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νίφωνα Α' (1310-1314 μ.Χ) και το μαθητή του, ηγούμενο Παύλο .
   Οι ιδρυτές του ναού προκύπτουν από την επιγραφή ''Πατριάρχης και κτήτωρ'' στο υπέρθυρο της εισόδου , από τα μονογράμματα (συμπιλήματα) στα κιονόκρανα της δυτικής όψης και από τις κεραμοπλαστικές επιγραφές στη δυτική και νότια όψη. Γραπτή επιγραφή ,στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα, μνημονεύει τον ίδιο Πατριάρχη και το μαθητή του, ηγούμενο Παύλο, ως πρώτο και δεύτερο κτήτορα, αντίστοιχα, ''της σεβασμίας Μονής ταύτης''.
Αρχιτεκτονικά στοιχεία , όπως το τμήμα ενός πρόπυλου (πυλώνας),  νότια του ναού και η κινστέρνα (υδατοδεξαμενή) με χωρητικότητα 750 περίπου κυβικών μέτρων νερού στα βορειοδυτικά, καθώς και καλλιτεχνικά στοιχεία , όπως η τοιχογραφία του ηγούμενου Παύλου να προσεύχεται γονατιστός  μπροστά από την ένθρονη Θεοτόκο στο υπέρθυρο της εισόδου προς τον κυρίως ναό και τέλος η θεματογραφία της εικονογράφησης της στοάς με θέματα από τον κύκλο της ζωής της Παναγίας  ενισχύουν την υπόθεση ότι ο ναός ήταν καθολικό μεγάλης βυζαντινής μονής, αφιερωμένης στη Θεοτόκο (ίσως  της Μονής της Θεοτόκου Γοργοεπηκόου).


Περί το 1520-1530 η μονή μετατράπηκε σε τζαμί με την επωνυμία Σοούκ Σου Τζαμί (= τζαμί του κρύου νερού) από την υδατοδεξαμενή του ναού.  
Τότε σκεπάστηκαν με κονίαμα τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του ναού, αφαιρέθηκαν οι χρυσές ψηφίδες από τον κάμπο των ψηφιδωτών και προστέθηκε στη ΝΔ γωνία ένας μίναρες.
    Η επωνυμία του ναού, «Άγιοι Απόστολοι», είναι γνωστή από το19ο αιώνα και οφείλεται στη λαϊκή δοξασία περί κάλυψης του ναού με δώδεκα θόλους, που συμβολίζουν τους δώδεκα αποστόλους.
   Μετά την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον Ελληνικό Στρατό το 1912, με τις επίπονες προσπάθειες της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, και σταδιακά έως το 2002 αποκαλύφτηκαν οι τοιχογραφίες από το 1926 και εξής και καθαρίσθηκαν εξ' ολοκλήρου τα ψηφιδωτά του ναού . Μετά τους σεισμούς του 1978 έγιναν εργασίες στερέωσης.

3 Η αρχιτεκτονική του ναού :

   Το μνημείο ανήκει στον τύπο των σύνθετων πεντάτρουλων τετρακιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών με νάρθηκα και περίστωο με δύο παρεκκλήσια ανατολικά. Αποτελεί έργο της λεγόμενης "Μακεδονικής Σχολής", όπως προκύπτει από το γεγονός ότι ο υψηλός κεντρικός του τρούλος εδράζεται στο τετράγωνο ,πλευράς 8 μ, που σχηματίζουν τέσσερις καμάρες σε σχήμα σταυρού.

Πλαίσιο κειμένου:  Όπως φαίνεται από την κάτοψη του ναού , οι Άγιοι απόστολοι είναι ένα ορθογώνιο κτίριο. Οι γενικές διαστάσεις του ναού είναι 19,20 με 17,50 μ. Η κορυφή του τρούλου φθάνει τα 16 μ.

Το μνημείο διακρίνεται  για την πολύ ενδιαφέρουσα και περίτεχνη πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία του, δηλαδή διπλές ή τριπλές σειρές πλίνθων κλείνουν ανάμεσα τους πέτρες  .
   Στη δυτική εξωτερική όψη, στη μέση της πρόσοψης , υπάρχει η ορθογώνια είσοδος κάτω από ένα ορθογώνιο υπέρθυρο, που φέρει τη μαρμάρινη σκαλισμένη κτητορική επιγραφή . Επί τουρκοκρατίας κατεδαφίστηκε το καμπαναριό που υπήρχε στην είσοδο του ναού.
   Αριστερά και δεξιά της εισόδου υπάρχουν δύο χαμηλές και μικρές κόγχες. Συμμετρικά ως προς την είσοδο διατάσσονται δύο τριπλά ανοίγματα , που το κάθε ένα αποτελείται από τρεις λοβούς (έναν ψηλότερο λοβό και δύο χαμηλότερους), που στη μέση τους χωρίζονται με δύο μαρμάρινους κίονες με γλυπτά κιονόκρανα στολισμένα με φύλλα άκανθου , πάνω στα οποία καταλήγουν και εδράζονται ημικυκλικά τόξα.
   Στην κορυφή του τοίχου υπάρχει ένα διπλό οδοντωτό οριζόντιο και ευθύγραμμο γείσο, που περιτρέχει όλες τις πλευρές του μνημείου κατά μήκος της στοάς. Στην αρχική μορφή του ναού το γείσο ακολουθούσε τις καμπύλες των ημικυκλικών τόξων.
   Πάνω από το γείσο φαίνονται οι δύο από τους τέσσερις μικρότερους τρούλους , ενώ στη μέση υπάρχει τοξωτός φεγγίτης με τρίλοβο παράθυρο που φέρει δύο μικρούς κίονες και από πάνω του διακρίνεται ο μεγάλος τρούλος.
   Στη νότια εξωτερική όψη υπάρχουν στη σειρά πέντε μεγάλα αψιδώματα, σχεδόν τυφλά σήμερα (παλαιότερα στα τέσσερα υπήρχαν δίλοβα μεγάλα παράθυρα) . Στο πρώτο από τα αψιδώματα σήμερα υπάρχει ορθογώνια πόρτα .Στ’ άλλα τρία υπάρχει από ένα χαμηλό ορθογώνιο παράθυρο και στο πέμπτο ένα δίλοβο παράθυρο με μαρμάρινο πεσσό. Πάνω από τον οριζόντιο γείσο η όψη είναι παρόμοια με τη δυτική.
   Στη βόρεια εξωτερική όψη υπάρχουν στη σειρά πέντε μεγάλα αψιδώματα, όπως αυτά της νότιας πλευράς . Το πρώτο , το τρίτο και το τέταρτο από τα αψιδώματα αυτά φέρουν δίλοβα παράθυρα με έναν κίονα και πάνω υπάρχει κατακόρυφο μονόλοβο άνοιγμα σα φεγγίτης. Το δεύτερο αψίδωμα φέρει ορθογώνια πόρτα και το πέμπτο τοξωτή πόρτα . Πάνω από τον οριζόντιο γείσο η όψη είναι παρόμοια με τη δυτική.
   Στην ανατολική εξωτερική όψη εξέχουν τρεις κόγχες: στη μέση η μεγάλη επτάπλευρη κόγχη του κυρίως Ιερού και στα πλάγια της από μια στενότερη και χαμηλότερη τρίπλευρη, της Πρόθεσης (βόρεια) και του Διακονικού (νότια) . Δύο κτιστοί κίονες ορθώνονται ανάμεσα τους.
   Αριστερά του Διακονικού υπάρχει ο κατακόρυφος, με μεγάλο τοξωτό αψίδωμα , και ο χαμηλότερος τοίχος του Σκευοφυλακίου.  Στα δεξιά της Πρόθεσης υπάρχει ο παρόμοιος τοίχος του Παρεκκλησίου του Προδρόμου.
Κάθε μια από τις επτά πλευρές του ιερού έχει από ένα τοξωτό αψίδωμα.
Τα τρία μεσαία αψιδώματα έχουν από ένα κατακόρυφο , μακρόστενο μονόλοβο παράθυρο πάνω και ένα ορθογώνιο κάτω και χωρίζονται μεταξύ τους με δύο λευκούς ημικίονες. Πάνω από τα αψιδώματα  του Ιερού διακρίνονται οριζόντιες πλινθόκτιστες ζώνες , υψηλής τέχνης , με κεραμοπλαστικό διάκοσμο (μαίανδροι διαφόρων σχημάτων, ρόμβοι,σταυροί και οδοντωτές ταινίες), που προσδίδει στο ιερό ζωγραφισμένη όψη.
   Πάνω από το Ιερό υπάρχει τοξωτή αψίδα , πιο πάνω φαίνεται ο κεντρικός τρούλος και αριστερά και δεξιά οι δύο μικρότεροι τρούλοι.
Ο κυρίως τρούλος έχει δέκα πλευρές που φέρουν τοξωτά παράθυρα.
Οι τέσσερις μικρότεροι τρούλοι έχουν οκτώ πλευρές ,από τις οποίες άλλες φέρουν τοξωτά παράθυρα και άλλες είναι τυφλές.
   Από τη δυτική είσοδο εισερχόμαστε στο χώρο του περιστώου . Η στοά (‘’περίπατος’’), σε σχήμα Π, αγκαλιάζει το ναό από τις τρεις πλευρές του (βόρεια , δυτικά και νότια) . Η στοά, από αριστερά και δεξιά, καταλήγει στην ανατολική πλευρά σε δύο παρεκκλήσια, από τα οποία το βόρειο ήταν αφιερωμένο στον Πρόδρομο. Το νότιο παρεκκλήσιο δεν επικοινωνεί με τον κυρίως ναό ούτε με το περίστωο ,αλλά με το Ιερό.
   Από το κεντρικό μέρος της στοάς τρία ανοίγματα οδηγούν στον εσωνάρθηκα. Ο εσωνάρθηκας,με αλλά τρία ανοίγματα, επικοινωνεί με τον κυρίως ναό , ενώ στις δύο στενές του πλευρές υπάρχουν δύο ανοίγματα (αρχικά , πριν ο ναός γίνει τζαμί, έφεραν τρίβηλα), που επικοινωνούν και από εκεί με τη στοά.
 Στον κυρίως ναό τέσσερις κίονες υψώνονται γύρο από τον κεντρικό τετράγωνο χώρο και κρατούν τα ισάριθμα σκέλη του σταυρού που σχηματίζουν οι διασταυρούμενες καμάρες , επάνω στα οποία στέκεται ο κεντρικός τρούλος με τη βοήθεια των σφαιρικών τριγώνων.
   Προς τα ανατολικά του κυρίως ναού βρίσκεται το Ιερό με τρεις κόγχες.
Δεξιά και αριστερά της μεσαίας μεγάλης κόγχης του Ιερού δημιουργούνται δύο μικρότερες κόγχες, που χρησιμεύουν αντίστοιχα για πρόθεση και διακονικό.
Η πρόθεση επικοινωνεί με το παρεκκλήσι του Προδρόμου , ενώ μία χαμηλή πόρτα με μαρμάρινο θύρωμα οδηγεί από το διακονικό στο σκευοφυλάκιο.

4 Γλυπτός διάκοσμος, ψηφιδογραφίες και τοιχογραφίες του ναού :

   Εξωτερικά του ναού ,όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν μικροί κίονες και η μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την είσοδο .
   Στο εσωτερικό του κυρίως ναού υπάρχουν τέσσερις μεγάλοι κίονες . Οι δύο δυτικοί κίονες είναι από πράσινο μάρμαρο,ενώ οι ανατολικοί από γκρίζο γρανιτόλιθο. Οι κίονες φέρουν κιονόκρανα από φύλλα ακάνθου.
Ένας κοσμήτης διατρέχει τον κυρίως ναό και τον χωρίζει στο πάνω και κάτω μέρος, τα οποία είναι διακοσμημένα .Η διακόσμηση του πάνω μέρους γίνεται με ψηφιδωτά , ενώ του κάτω μέρους με τοιχογραφίες. Ένας δεύτερος κοσμήτης περιτρέχει τη βάση του κεντρικού τρούλου. 
   Ο κυρίως ναός είναι διακοσμημένος με αριστουργηματικά ψηφιδωτά από τα κιονόκρανα και πάνω. Τα ψηφιδωτά αυτά αποτελούν το τελευταίο ψηφιδωτό σύνολο της Θεσσαλονίκης και ένα από τα τελευταία, προτού αρχίσει η πτωτική πορεία του Βυζαντίου και αποκαλύφθηκαν  μόλις το, ενώ η πλήρης αποκατάστασή τους ολοκληρώθηκε το 2002, κατά τη διάρκεια αναστηλωτικών εργασιών .
   Η ψηφιδωτή διακόσμηση ξεκίνησε επί Πατριαρχίας του Νήφωνα , χωρίς δυστυχώς να ολοκληρωθεί ( η αψίδα και οι κόγχες του Ιερού δεν έχουν εικονογραφηθεί) , γιατί στο μεταξύ απομακρύνθηκε ο Νήφων από τον πατριαρχικό Θρόνο και το μοναστήρι δεν είχε πια τους οικονομικούς πόρους, που του εξασφάλιζε η πατριαρχική χορηγία.
   Η εικονογραφία των ψηφιδωτών συνδέεται με σύνολα που συναντώνται σε ναούς της Κωνσταντινούπολης , όπως της Μονής της Χώρας και της Μονής Παμμακαρίστου , που χαρακτηρίζονται από κομψότητα , ευγένεια και χάρη. Διατηρεί, ωστόσο, ταυτόχρονα την ιδιαίτερη τεχνοτροπία που επικρατούσε στη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία την περίοδο της παλαιολόγειας αναγέννησης.
    Βαθύτερη μελέτη των ψηφιδωτών οδήγησε στο συμπέρασμα ότι στα ψηφιδωτά του ναού εργάστηκαν δύο ψηφιδογράφοι, με ιδιαίτερες τεχνικές ο κάθε ένας . Ο ένας , επηρεασμένος από την τεχνοτροπία της Κωνσταντινούπολης , χρησιμοποίησε μικρές ψηφίδες , έτσι ώστε τα ψηφιδωτά του να μοιάζουν περισσότερο με τοιχογραφίες , πετυχαίνοντας την ομαλή μετάβαση των τόνων από το ένα χρώμα στο άλλο καταδεικνύοντας την ευγένεια και την χάρη των μορφών (βλέπε φωτογραφία ψηφιδωτού Βαιφόρου), ενώ ο δεύτερος , επηρεασμένος από την Μακεδονική σχολή , έδωσε έμφαση στην καθαρότητα των μορφών του με έντονες χρωματικές αντιθέσεις χρησιμοποιώντας μεγαλύτερες ψηφίδε (βλέπε φωτογραφία του ψηφιδωτού της Γέννησης του Χριστού με τους δύο βοσκούς).

Τα ψηφιδωτά που σώθηκαν είναι :

1) Ο Χριστός Παντοκράτωρ, προτομή δυστυχώς ακέφαλη στον κεντρικό τρούλο.
2) Οι Δέκα Προφήτες, σε κυκλική διάταξη κάτω από το Χριστό Παντοκράτορα- στον τρούλο.
3) Οι Τέσσερις Ευαγγελιστές, στα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα κάτω από τον τρούλο.
4) Το Άγιο Μανδήλιο με τη μορφή του Χριστού , στην ανατολική βάση του τρούλου .
5) Η Μεταμόρφωση του Σωτήρα, στη νότια πλευρά της δυτικής καμάρας.
6) Η Βαϊοφόρος, στη βόρεια πλευρά της δυτικής καμάρας.
7) Η Κάθοδος του Χριστού στον Άδη, στην ανατολική πλευρά της βόρειας καμάρας.
8) Η Σταύρωση, στη δυτική πλευρά της βόρεια καμάρας. Είναι μισοκατεστραμένη.
9) Η Γέννηση, στην ανατολική πλευρά της νότιας καμάρας. Είναι μισοκατεστραμμένη πάνω και στη μέση της. Πάνω δεξιά υπάρχουν «Οι δύο Βοσκοί».
10) Η Βάπτιση, στη δυτική πλευρά της νότιας καμάρας. Είναι μισοκατεστραμμένη πάνω . Δεξιά υπάρχουν «Οι δύο Άγγελοι».
11) Η Κοίμηση της Θεοτόκου ,στο δυτικό τοίχο. Είναι μισοκατεστραμένη.
12)  Ο Ευαγγελισμός , πάνω από το βορειοανατολικό κίονα. Είναι πολύ καταστραμμένη .
13)  Η Υπαπαντή, πάνω από το νοτιοδυτικό κίονα. Είναι πολύ καταστραμμένη.
       Σε πολλές θέσεις υπάρχουν ψηφιδωτά κοσμήματα με γεωμετρικά σχήματα (μαίανδροι , σταυροί) και φυτικά σχήματα (φύλλα δάφνης ,άκανθοι,  ρόδακες).
      Δεκατέσσερις μορφές αγίων και μαρτύρων υπάρχουν σε διάφορες θέσεις του βόρειου και κυρίως του δυτικού τοίχου.
      Η τοιχογράφηση του ναού έχει γίνει επί ηγουμενίας του ηγούμενου Παύλου ''και δευτέρου κτήτορος'' μετά το 1314 ή μεταξύ των ετών 1328-1334.
Κατά τη μετατροπή του ιερού σε τζαμί όλες οι παραστάσεις καλύφθηκαν με κονίαμα και για το σκοπό αυτό οι τοιχογραφίες του είχαν σφυροκοπηθεί, για να κολλήσει το κονίαμα.
     Η αποκάλυψη των τοιχογραφιών έχει γίνει σταδιακά μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Παρ’ όλες  τις φθορές που υπέστησαν οι τοιχογραφίες διασώζονται πολλά και εντυπωσιακά μέρη τους.
Οι τοιχογραφίες περιλαμβάνουν :
Στο νότιο τοίχο του κυρίως ναού «Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος» και «Ο Άγιος Δημήτριος».Στον τοίχο του κυρίως ναού «Ο Ιωάννης ο Θεολόγος» και «Ο Άγιος Γεώργιος».
    Στη νότια στοά «Ο Άγιος Νέστορας», «Οι Στρατιωτικοί Άγιοι», «Ο Άγιος Πέτρος», «Ο Άγιος Παύλος» , «Η ρίζα του Ιεσσαί», δηλαδή το γενεαλογικό δένδρο της Θεοτόκου , «Η Σκηνή του Μαρτυρίου», «Ο Γεδεών με τον Πόκον του», «Ο Μωυσής με τους Νόμους του Θεού», κάτω από τη βάση του νοτιοδυτικού μικρού τρούλου, «Ο Αββακούμ».
     Γύρω -  γύρω στον κυρίως ναό , στο Ιερό  και την Πρόθεση ,αρκετές  μορφές άλλων Αγίων σε μέγεθος λίγο μεγαλύτερο του φυσικού (πάνω από 2 μ) και αρκετοί ιεράρχες ολόσωμοι ή σε προτομές.
    Στο Διακονικό υπάρχει «Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης» και «Δύο Ιεράρχες».
Στους δύο δυτικούς τρούλους υπάρχουν ολόσωμες παραστάσεις των προπατόρων και των πατριαρχών του Ισραήλ . Και στο βορειοανατολικό τρούλο υπάρχει η Παναγία με το Χριστό και παραστάσεις αγγέλων.
    Στη βόρεια στοά η παράσταση με τον ύμνο των Χριστουγέννων «τι σοι προσενέγκωμεν Χριστέ», στη μέση η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα και γύρω της η φάτνη, οι μάγοι , οι ποιμένες , άγγελοι και μοναχοί .
    Στον εσωνάρθηκα υπάρχει η τοιχογραφία της «Θεοτόκου  ένθρονης ανάμεσα σε δύο Αρχαγγέλους», τα «Εισόδια της Θεοτόκου» (μισοκατεστραμμένη) , το «Μαρτύριο των Αγίων Τεσσαράκοντα», το «Μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου» και οι «Ψυχές των δικαίων», υπό μορφή βρεφών στην παλάμη του Θεού. Ακόμη υπάρχουν οι εξής τοιχογραφίες: «Η Προσευχή της Άννας», «Ο Ευαγγελισμός του Ιωακείμ» , «Η Μαρία η Αιγυπτία», «Ο Αββα Ζωσιμά».
Πλαίσιο κειμένου:  Πλαίσιο κειμένου:




   Στο ανατολικό μέρος του βορείου τμήματος της στοάς , στο παρεκκλήσι του Προδρόμου, υπάρχουν σκηνές από τη ζωή του Προδρόμου , από τις οποίες μερικές διατηρούνται πολύ καλά , όπως «Το όραμα του Ζαχαρία», «Η Γέννηση του Προδρόμου» και «Το Συμπόσιο του Ηρώδη», «Ο Χορός της Σαλώμης».

Πλαίσιο κειμένου:


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου